Đôi dòng tản mạn

(Riêng tặng quí bạn yêu thơ)

Xin thưa trước với các bạn, tôi không phải là một học giả hay nhà nghiên cứu, phê bình văn học chi cả mà chỉ là một người thích văn nghệ, yêu thơ theo kiểu tài tử nghiệp dư mà thôi. Như vậy ở đây tôi không có tham vọng bàn sâu rộng về thơ, như là định nghĩa thơ là gì, tính nghệ thuật trong thơ ra sao, thơ có bao nhiêu khuynh hướng v.v... mà chỉ nói về những gì tôi đã cảm nhận và thưởng thức được trong thú chơi thơ theo quan điểm cá nhân của tôi. Để quí bạn dễ theo dõi tôi xin chia bài viết này ra làm ba phần: phần thư nhứt là lý do tại sao tôi yêu thơ, phần thứ hai là thú vui của người đọc thơ hay thưởng thức thơ, phần thứ ba cuối là thú vui của người làm thơ hay của thi sĩ .

I - TẠI SAO TÔI YÊU THƠ?

Trong cuộc sống hằng ngày tôi thường tìm những thú vui để giải trí hầu bù lại những lúc làm việc mệt nhọc hay khi có chuyện lo lắng, buồn phiền.Tôi có thể kể đại khái như: thú đọc sách, thú nghe nhạc, xem truyền hình, đàm đạo với bạn bè, du lịch… nhưng đáng kể nhất với tôi là thú chơi thơ. Tại sao vậy? Vì thú chơi thơ rất thú vị và thuận tiện không hao tốn tiền bạc, sức khỏe, thời giờ chi cả. Lúc nào cũng nằm sẵn trong tầm tay của minh khỏi cần đi tìm đâu xa mà niềm vui thật là vô tận. Nhưng điều đáng nói hơn cả đó là thú chơi thanh lịch vô cùng. Từ xưa đến nay, thơ vẫn được người đời nhất là các vị “tao nhân mặc khách“ đề cao là một thú vui tinh thần thật là tao nhã. Tao nhã vì thơ phäi đẹp, không đẹp, không phải là thơ. Chữ Thơ gần như đồng nghĩa với chữ Đẹp. Chẳng hạn trước một cảnh đẹp ta thường buột miệng kêu: ồ cảnh quá nên thơ! Hoặc khi nói về tuổi trẻ người ta gọi đó là tuổi thơ mộng nghĩa là tuổi đẹp như thơ, xinh như mộng. Thơ nhất định phải đẹp cho nên điều quan trọng nhất đối với nhà thơ là khi sáng tác phải làm sao nêu lên cái đẹp cái tao nhã của thơ được nhiều chừng nào hay chừng nấy. Đẹp trong ý, trong lời, trong cách dùng chữ, đặt câu, gieo vần v.v… sao cho có văn hoa, nghệ thuật. Dù tả tục cũng phải tả sao cho trở thành thanh. Thí dụ ông Nguyễn Du tả lúc Thúc Sinh nhìn trộm nàng Kiều tắm thì:

Rõ ràng trong ngọc, trắng ngà

Dày dày sẵn đúc một tòa thiên nhiên.

Thật là tuyệt vời khi bà Hồ Xuân Hương tả một thiếu nữ còn trinh trắng nằm hớ hênh ngủ ngày với hai câu toàn bích:

Hai hòn bồng đảo sương còn ngậm

Một lạch đào nguyên suối chửa thông

Rất thanh chứ tục chỗ nào đâu ?

Mặt khác thơ cũng rất tao nhã vì nó không giống như điếu thuốc, tô phở, ly nước ngọt… bất kỳ ai, bất kỳ phàm phu tục tử nào cũng thưởng thức được mà nó chỉ dành riêng cho người có kiến thức tối thiểu nào đó và hơn nữa cần phải có tâm hồn để hiểu ý thơ và rung cảm với nhà thơ. Lẽ dĩ nhiên người ta chỉ yêu thơ là khi nào hiểu được thơ, hay nói ngược lại là khi nào hiểu được thơ người ta mới có thể yêu thơ. Như vậy những người yêu thơ nhất định phải là người có trình độ văn hóa và phải có tâm hồn. Vì Thơ kén chọn người thưởng thức như vậy nên người đọc thơ rất thưa thớt. Điển hình nhất là các nhà xuất bản sách rất ngại in sách thơ dù tác giả là người nổi danh chăng nữa sách vẫn khó bán như thường. Tôi cũng để ý thấy trong một trăm người tôi quen thì chỉ có vài người yêu thơ hoặc biết làm thơ là cùng. Và tôi cũng không bao giờ dám luận bàn thơ với người không biết gì về thơ vì như vậy tôi sẽ bị hiểu lầm là khoe khoang, sau nữa mình trở nên lố bịch, vô duyên vì không phải chỗ để nói như có câu tục ngữ người Anh "Đừng luận kiếm với người không biết múa kiếm cũng như đừng luận thơ với người không hiểu thơ". Trái lại với người đồng điệu thì nói hoài cũng không hết chuyện.

Những người thưởng thức là vậy, còn thử hỏi những nhà thơ, những người làm ra thơ là ai? Xưa kia tác giả hay thi sĩ thường là những kẻ sĩ hay những vị thâm nho, sau đó là một số ít các bậc cao tăng nghĩa là những người thuộc thành phần trí thức và có địa vị trong xã hội cả. Hầu hết những vị ấy, khi cầm bút đều theo tôn chỉ: dĩ văn tải đạo (lấy văn chở đạo ) nên không không bao giờ lấy thô tục mà truyền bá đạo lý cho người khác được.

Phù thế giáo một vài câu thanh nghị (giúp dạy đời bằng những lời hay, lẽ phải) N.c.Trứ

Trong bốn thú giải trí tao nhã của các cụ ngày xưa “Cầm Kỳ Thi Họa” (đàn cờ thơ rượu) vẫn không thiếu mặt Thơ. Ta hãy nghe Ông Nguyễn công Trứ nói:

Thơ một túi phẩm đề câu nguyệt lộ ( Một túi thơ đề trăng và sương )

Rượu ba chung tiêu sái cuộc tiêu hà ( Uống ba chung rượu chơi nơi khói sông )...

Chơi cho lịch mới là chơi

Chơi cho đài các cho người biết tay.

Tóm lại tôi yêu thơ, lý do trước hết là vì thơ là thú vui tinh thần rất tao nhã và rất thú vị vậy.

II.- THÚ VUI CỦA NGƯỜI THƯỞNG THỨC

Bây giờ, chúng ta thử tìm hiểu tại sao thơ được xem là một trong những bộ môn nghệ thuật thật là thú vị? Đâu cần bạn phải là nhà Thơ biết kỷ thuật làm thơ, người nghiên cứu thơ, người tài cao học rông, chỉ cần bạn biết cảm nhận được cái hay, cái đẹp của thơ thì bạn sẽ yêu thích, say mê thơ như thường. Đọc một bài thơ hay ta cảm thấy thích thú không thua gì nghe một bản nhạc hay, nhìn một bức tranh đẹp mắt, ăn một món ngon miệng, ngửi hương thơm của bông hoa... dù thơ chỉ diễn đạt bằng ngôn ngữ nhưng sắc bén, tài tình không thua bất cứ bộ môn nghệ thuật nào khác. Trong thơ người ta co thể tìm thấy nhạc, thấy tranh, thấy màu sắc, hình ảnh… nhưng độc đáo hơn nữa là diễn tả được phần vô hình nhưng sâu thẳm nhất bên trong chúng ta đó là trạng thái tình cảm, tâm hồn. Nhạc chỉ cho ta nghe âm thanh, họa chỉ cho ta màu sắc, tượng cho ta hình dáng v.v… nghĩa là phần ngoại hình làm sao so sánh được thơ nói rốt ráo phần tận cùng nội tâm chúng ta qua ngòi bút .Xin mượn lời nhà thơ Thế Lữ :

Với nàng Thơ tôi có đàn muôn điệu

Với nàng Thơ tôi có bút muôn màu

Tôi muốn làm nhà nghệ sĩ nhiệm mầu

Lấy thanh sắc trần gian làm tài liệu

Nếu thơ không thú vị thì tại sao có những bài ta cảm thấy quá thích rồi học thuộc lòng. Vì nó có vần, có điệu, lời ít, ý nhiều đọc lên nghe êm tai, thuận miệng khác hẳn bài văn xuôi dù thích thú đến đâu ít được ai nhớ mãi. Hồi học trung học tôi rất thích đọc văn xuôi của nhà văn Thạch Lam riêng bài "Trăng lên" trong văn chứa đầy chất thơ, chất nhạc tôi đọc đi đọc lại mãi không chán và học thuộc lòng. Nhưng giờ đây nhắc lại thì tôi quên mất, bất quá chỉ nhớ mang máng vài câu thôi. Trái lại các bài thơ như “Tràng Giang“ của Huy Cận, “Đây mùa thu tới“ của Xuân Diệu, tới nay tôi không quên một chữ và có lẽ còn nhớ mãi suốt đời. Có những bài thơ tưởng chừng như tác giả nói dùm ta những nỗi niềm, những tâm sự thầm kín, những vui buồn, sướng khổ trong cuộc đời mà ta không thể nào nói rốt ráo được như vậy. Thí dụ những khi tôi tiếc nuối cái gì quí báu đã mất, hoặc muốn cái gì được trường cửu trong đời này mà không được rồi đâm ra buồn chán thì hai câu thơ ngắn ngủi này của Lamartine an ủi tôi rất nhiều:

Le temps passé ( thời gian rồi trôi qua)

Tout s’efface ( tất cả đều xóa nhòa )

Có những câu thơ thật ngắn mà dạy khôn tôi rất nhiều không khác gì một bài học luân lý thật dài. Thí dụ như hai câu thơ trong Truyện Kiều:

Thiện căn ở tại lòng ta

Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài

Phần đông những người trung niên Việt Nam chúng ta vẫn không quên bài "Qua đèo ngang" của Bà Huyện Thanh Quan hay bài ca dao "Công Cha như núi Thái Sơn". Thử hỏi nếu họ không ưa thích thơ thì làm gì nhớ dai như vậy được. Tôi có một anh bạn thật là quá sức tưởng tượng. Anh ta thuộc lòng nguyên tác phẩm truyện Kiều. Muốn nghe đoạn nào thì anh đọc

vanh vách cho nghe không sai sót một chữ nào cả dễ dàng như lấy đồ trong túi .Có những bài thơ tôi thích quá, cảm thấy nó hay vô cùng mà biểu cho biết rõ chỗ hay như thế nào thì tôi cũng xin chịu "giơ tay đầu hàng". Bất quá tôi chỉ giải thích được phần kỹ thuật như cách dùng chữ, gieo vần, nhạc tính v.v… sơ sơ vậy thôi. Tôi nghĩ: muốn hiểu được cái hay của thơ thì nên lấy cái tâm để cảm nhiều hơn là lấy cái trí để hiểu vì thơ nặng phần tình cảm hơn là lý luận . Thơ triết lý nhiều quá, lý luận nhiều quá tôi tin rằng nó sẽ làm chết mất chất thơ nên khó truyền cảm cho người đọc .Tôi xin đơn cử một thí du về cảm xúc của tôi với bài Tống Biệt của thi sĩ Tản Đà. Sau khi đọc, tôi cảm thấy xao xuyến, lâng lâng kỳ lạ có cái gì đó buồn man mác trong hồn như đang quay về quá khứ xa xưa nào đó ở cõi Thiên Thai mà tôi chưa hề biết bao giờ. Từng chữ, từng câu bàng bạc tính hoài cổ làm tôi ngây ngất say sưa khó giải thích được. Mặt khác ngoài việc không nên lấy lý trí để hiểu ta cũng không nên dùng tinh thần khoa học mà suy nghiệm, cân đo thơ như nhiều người lầm tưởng. Chẳng hạn như có một anh bạn tôi trình độ học vấn rất cao vậy mà sau khi đọc câu thơ này

“Ngày về ngửa mặt hôn non nước”

lại hỏi tôi một câu thật ngớ ngẩn :“non nước chớ đâu phải người ta mà hôn được?” Tôi trả lời: “Trời đất ơi, tai sao nước Việt Nam ta lại gọi Mẹ Việt Nam? Ở đây người ta nhân cách hóa non nước như người thân yêu nên mới ghé môi hôn. Đọc thơ phải lấy cái tình để hội nhập chớ không nên dùng cái lý để phân tách bao giờ …”

Có khi thơ chỉ cần vài câu cũng đủ làm ta thích thú, nhớ đời vì đó là những câu thơ nhập thần nói đúng tâm lý, tình cảm chúng ta một cách quá tài tình. Dù cho qua muôn thuở và ở bất cứ nơi nào trên trần gian này cũng đều đúng cả. Thí dụ bốn câu thơ tình dưới đây:

Cái thuở ban đầu lưu luyến ấy

Nghìn năm hồ dễ mấy ai quên

(Thế Lữ)

Ðời mất vui khi đã vẹn câu thề

Tình chỉ đẹp những khi còn dang dỡ

(Hồ Dzếnh)

Riêng trường họp đặc biệt của tôi thì hai câu thơ sau đây của Cụ Nguyễn Du đã thấm thía tận đáy hồn và rung cảm từng chân lông, kẽ tóc của tôi mặc dù lời thơ rất giản dị bình thường:

Bây giờ rõ mặt đôi ta

Biết đâu rồi nữa chẳng là chiêm bao ?

Trước kia vợ chồng tôi đọc cũng thấy hay nhưng có chừng mực nào thôi. Giờ đây vợ tôi đã qua đời lâu rồi tôi càng thấy nó hay không thể tưởng tượng nổi, càng đọc càng thấm thía cả ruột gan. Chữ đôi ta thiết tưởng ngoài người yêu ra tôi cũng có thể nói với quê hương yêu dấu, với người bạn thân thương… hay bất cứ sự vật nào đang ở trong trái tim tôi, đều không sai chút nào. Như vậy thâm ý của tác giả là khuyên ta hãy xem quí trọng những gì ta đang trìu mến, đang có trong hiện tại vì một mai nó sẽ không còn nữa. Thật vậy giờ đây mỗi lần đọc lai hai câu thơ này tôi đều bùi ngùi nhớ đến người vợ hiền và rất tiếc nuối thời gian xưa kia cùng sống bên nhau: than ôi nay còn đâu nữa? Còn gặp nhau họa chăng trong giấc chiêm bao. Cụ đã nói dùm tôi một cách vô cùng thâm thúy những điều tôi muốn nói mà không đủ lời để nói.

Các bạn ơi! thơ tuyệt vời như vậy, làm sao mình khỏi thích thú, say mê , phải vậy không? Cái hay, cái thú vị của thơ đối với người đọc là vậy thử hỏi còn đối với người làm thơ, người sáng tác thì như thế nào?

III. - THÚ VUI CỦA NGƯỜI SÁNG TÁC.

Nếu thú vui người đọc thơ có một thì thú vui người làm thơ phải gấp mười. Bạn nên nhớ rằng: có nhiều người tài cao học rộng, có nhiều người yêu thơ thuộc rất nhiều thơ cũng như có nhiều nhà phê bình thơ, nghiên cứu thơ rất giỏi… nhưng lạ lùng thay họ không làm được bài thơ nào cả nguyên nhân chỉ vì họ không có tâm hồn thơ để sáng tác thế thôi ! Nêu bạn có nguồn cảm hứng để làm thơ nghĩa là có hồn thơ thì đó là một đặc ân của tạo hóa ban cho bạn đó, không dễ gì có đâu! vì hồn thơ do bẩm sinh mà có chứ không phải do học hỏi mà có như câu chữ nho: "Sinh nhi tri chi” chứ không phải “Hoc nhi tri chi”. Khi ta có nguồn thi hứng nghĩa là khi thơ nhập hồn rồi thì cảm thấy lâng lâng bay bổng như lạc vào thế giới kỳ diệu nào. Hồn ta có thể nhập vào hồn sông núi, cỏ cây vạn vật. Từ tuổi bảy mươi có thể trở về tuổi mười bảy để nói chuyện tình yêu .Từ con người phàm tục ta có thể chấp cánh theo Lưu Nguyễn lạc vào cõi Thiên thai. Do đó Ông Quách Tấn nói lúc có cảm hứng nghĩa là lúc hồn thơ nhập giống như người ta lên Đồng, quả không sai ! Hồn thơ cũng như tình yêu đâu biết tuổi tác và cũng không cần đếm xỉa gì tới không gian, thời gian. Nếu là thi nhân bạn sẽ thấy tâm hồn minh mở rộng ra để giao hòa với thiên nhiên và cỏ cây vạn vật.

Tôi chỉ là cây kim bé nhỏ

Mà vạn vật là muôn đá nam châm ( Xuân Diệu)

Bạn sẽ nhìn đời không phải thuần bằng con mắt mà còn bằng cả trái tim. Lòng bạn cũng như sợi dây tơ đồng, một cơn gió chạm nhẹ vào cũng đủ ngân nga lên bao âm thanh trầm bổng. Bạn muốn nhập vào lòng tha nhân để chia sẻ sướng khổ, vui buồn với họ như Thế Lữ viết:

Khi phấn đấu cũng như hồi mơ tưởng

Tôi yêu đời cùng với cảnh lầm than

Cảnh thương tâm, ghê gớm hay dịu dàng

Cảnh rực rỡ hay ái ân dữ dội

Với tôi những lúc sầu muộn vì lòng người đổi thay hay tình đời đen bạc hay thất bại trong cuộc đời thì không gì an ủi bằng vào cõi thơ để tìm Nàng Thơ bày giải nỗi lòng như tôi đã viết:

Nàng có phải biển hồ chan chứa lệ ?

Cho thuyền tình cập bến trút sầu thương

Hay dòng suối ngọt ngào đời dâu bể ?

Cho thi nhân tuôn hết nỗi đoạn trường .

Nàng Thơ đối với tôi giống như người bạn tốt, hay một người Chị hiền bao giờ cũng đem niềm vui và an ủi cho tôi. Ủy mị hay lãng mạn không là tại con người chớ đâu phải tại nàng Thơ

mà vu oan cho Nàng , thật tội quá !

Tôi khuyên bạn cũng nên bắt chước các nhà thơ mà làm quen với Nàng. Cầm viết lên đi viết đại vài câu rồi tìm cách ghép đại vần ra sao cũng được cả, bạn sẽ thấy hả hê, khoan khoái. Dù hay dù dở cũng là tiếng lòng của mình, dù dài dù ngắn bạn cũng đã làm được một việc gọi là sáng tác. Làm xong một bài thơ tưởng như sanh được một đứa con dù lành lặn hay tật nguyền, dù hay dù dở, nó vẫn do tim óc của mình nặn ra để nâng niu, trìu mến. Sau này ta chết đi nếu không lưu lại được với đời thì ít ra nó vẫn còn đó với cháu con với những tâm tự, cảm nghĩ của ta lúc sinh thời khi thân xác ta đã thành cát bụi và tên tuổi ta chìm mất trong quên lãng thời gian. Riêng đối với cá nhân tôi làm thơ rất vui vì đó là việc làm tùy hứng để giải trí không có gì ràng buộc mà cũng không nhằm mục đích hay lý tưởng gì cả. Giống như tôi đang thở thì cứ thở mà không biết mình thở. Như con chim ngứa cổ thì cứ hát. Con cò có cánh thì bay. Con cá có kỳ thì lội thế thôi! Miễn sao giải bày tâm tư, nỗi lòng của mình thành thơ mới mãn nguyện. Nói gì khi tìm được một lời hay, một ý đẹp, một chữ đắc địa để gieo vần… thì cảm thấy sung sướng còn hơn trúng số độc đắc nữa. Làm thơ là làm một công việc nghệ thuật mà nghệ thuật thì không biết đâu là tột đỉnh cho nên người nghệ sĩ say sưa đi tìm mãi, tìm hoài trong thú vui không bao giờ hết. Tôi cũng có cảm tưởng làm thơ giống như người đầu bếp làm thức ăn không phải riêng cho mình mà cho nhiều người khác cùng ăn nếu người khác khen ngon miệng thì còn sướng hơn mình ngon miệng bội phần.

Còn một thú vui vô cùng độc đáo nữa của thơ đó là thú giao lưu thơ giữa những người chơi thơ. Do đó mà những người đồng điệu thường có dịp họp mặt xướng họa ngâm nga và hàn huyên tâm sự với nhau. Hơn ai hết người thơ với người thơ dễ thông cảm nhau vô cùng. Ngày nay Câu lạc bộ thơ được thành lập rất nhiều nơi. Riêng ở Việt Nam không những có CLB thơ Quận mà còn có đông đảo CLB thơ khắp các Phường. Những buổi họp mặt thật là vui: ngoài nội bộ ra người ta mời các CLB bạn ở các địa phương khác đến tham dự. Họ trao đổi nhau thi phẩm và mọi người đều được luân phiên đưa bài mình để nghệ sĩ chuyên môn ngâm trên diễn đàn, sân khấu cho mọi người nghe với tiếng đàn, tiếng sáo đệm theo. Nhưng tôi vẫn thích họp bạn thơ tại nhà riêng hơn ở CLB vì nơi đây quá đông người. Mời một số ít bạn thơ thật tâm đắc khoảng chừng 10 người trở lại thôi vừa xướng họa vừa ca ngâm vừa hàn huyên tâm sự bên chung rượu chén trà thì thật là vui và ấm áp tình bạn vô cùng. Ta cũng cần nên nhớ rằng Thơ vẫn là thú vui tịnh, còn Nhạc là thú vui động nên giữa nơi đông người như tiệc cưới, liên hoan, lễ lộc đem thơ ra ngâm thì không thích hợp bằng trổi nhạc bao giờ. Nghe nói: các Cụ chơi thơ ngày xưa mồi lần xướng họa còn mặc áo dài khăn đóng và đốt trầm hương cho tăng

vẻ nghiêm trang buổi giao lưu .

Để kết thúc xin gởi tặng quí bạn yêu thơ những cảm tưởng của riêng tôi những khi sáng tác trong bài thơ ở trang sau:

TÔI LÀM THƠ

Tôi làm thơ như con tằm dệt kén Rút ruột dâu xanh mướt nhả vàng tơ!

Gom cảm hứng vui buồn tim nhạy bén

Làm tơ tình tôi dệt mấy vần thơ.

Tôi làm thơ hồn nhiên như chim hót!

Ngứa cổ thì cất tiếng véo von chơi

Dù mưa gió hay trời trong nắng tốt

Vẫn líu lo tiếng hót mến yêu đời

Tôi làm thơ như trăng vàng gối sóng

Xé đêm đen lấp lánh giữa dòng sâu.

Giữa thực tế phũ phàng tôi gối mộng

Quên thương đau chồng chất giữa bể sầu!

Tôi làm thơ như mẹ ru con ngủ

Giữa trưa hè thánh thót tiếng ca dao

Lời mộc mạc mà tình quê ấp ủ

Cho con yêu tiếng Việt rất ngọt ngào.

Tôi làm thơ như người theo đạo Lão

Đi dưới sân mà nói chuyện trên trời

Xin đừng bảo rằng tôi mơ mộng hão

Thế gian này cũng là mộng đấy thôi.

Tôi làm thơ như là tôi đang thở

Chuyện đương nhiên cần thiết chẳng đặng dừng

Nếu không khí ra vào nuôi cơ thể

Thì thơ ca xuất nhập dưỡng tinh thần.

Tôi làm thơ như nước trôi êm ả

Nước từ nguồn, thơ lai láng từ tim

Ðời vạn ngã thuyền thơ tôi một lá

Thiện mỹ chân, luôn chở mộng đi tìm.

Los Gatos ngày 20-8-08

Quang Tuấn

Xem tiếp

Mục lục