Bằng khen vàng

Lê Tấn Tài

Giữa lòng thành phố phồn hoa, nơi giá trị mọi thứ được đo bằng mức độ nổi tiếng trên mạng xã hội, có một vị giám đốc sáng lập một tập đoàn công nghệ danh tiếng. Ông say mê những điều mới mẻ, những sáng kiến được gọi là ‘đột phá’, dù bản thân chẳng hiểu rõ công nghệ thực sự là gì.

Tên ông là Thành Vũ – một cái tên đã trở thành biểu tượng khởi nghiệp của cả nước. Sáu mươi tuổi, xuất thân từ kỹ sư xây dựng, từ hai bàn tay trắng vươn lên đỉnh cao, ông được tôn vinh như một huyền thoại. Nhưng giờ đây, những bản vẽ kỹ thuật hay máy móc đã lùi vào dĩ vãng. Công việc của ông đơn giản là ký tên, trả lời phỏng vấn, và nở nụ cười thật tươi trước ống kính, cùng những câu nói đã được soạn thảo trước, mài dũa kỹ lưỡng: “Tương lai thuộc về những người dám nghĩ khác.”

Văn phòng của Tổng Giám đốc tọa lạc trên tầng thượng của một tòa nhà chọc trời hình con thuyền, lơ lửng giữa đại dương bê tông. Ở đó, ông Vũ làm việc – hoặc đúng hơn, ngồi làm dáng cho những ý niệm mơ hồ, đóng vai người kiến tạo tương lai. Người ta gọi ông là “visionary” – kẻ nhìn xa trông rộng. Ông không còn xây cầu hay dựng móng như thuở trước. Giờ đây, ông “xây” bằng ngôn từ: những “tầm nhìn chiến lược”, những “lộ trình phát triển bền vững” – những thứ chẳng có hình dáng cụ thể nhưng lại được đánh giá cao. Ông ngồi đó, giữa mảng tường trắng và khung kính rộng mở, phóng tầm mắt xuống thành phố – nơi mọi bảng hiệu đều khoác lên mình những cụm từ như “công nghệ 4.0”, “đổi mới sáng tạo”, và đặc biệt là “chuyển đổi số”. Cụm từ ấy vang lên khắp nơi như một câu thần chú thời đại, dù chẳng mấy ai thật sự hiểu nó nghĩa là gì, hay làm thế nào để “chuyển”.

Một ngày nọ, hai “đạo sĩ chuyển đổi số” xuất hiện, khoác lên mình bộ vest đắt tiền và nụ cười ma mị. Họ mang theo một đề xuất “cách mạng hóa ngành quản trị xí nghiệp” – một hệ thống AI có thể đo được “chỉ số lãnh đạo thiên phú”, thứ mà, theo lời họ, “chỉ những bộ óc vĩ đại mới hiểu được”.

“Công nghệ của chúng tôi,” một người chậm rãi giải thích, “không hiển thị kết quả cho những kẻ tầm thường. Chỉ những ai thực sự có tố chất lãnh đạo mới nhìn thấy được… sự vĩ đại của nó.”

Người kia tiếp lời, giọng bí ẩn: “Đây không đơn thuần là AI – mà là một phép thử lòng can đảm. Kẻ nào dám tin tưởng, người đó xứng đáng trở thành lãnh đạo.”

Ông Vũ ngồi im, ánh mắt xuyên qua lớp kính chống phản xạ. Một ý tưởng không thể kiểm chứng — tức là không thể sai. Trái tim ông rung lên, như tiếng vọng thầm lặng của niềm kiêu hãnh. “Đây chính là điều thế giới đang chờ đợi!” Ông gật đầu, không phải vì hiểu, mà vì nó quá hợp lý khiến ông không thể quay đi.

Dự án được phê duyệt ngay lập tức. Một tầng văn phòng biến thành “Trung tâm AI đẳng cấp quốc tế”, với hệ thống bảo mật “chỉ dành cho thiên tài”, ngân sách “không cần báo cáo”, và đội ngũ “toàn siêu nhân”.

Cả công ty xôn xao. Những dòng code vô nghĩa chạy dài trên màn hình, những buổi demo “ảo diệu” được dàn dựng công phu, và những báo cáo tiến độ ngập tràn “thuật ngữ đao to búa lớn” — nhưng thật ra, chẳng có gì ngoài một cái bẫy tinh vi, được ngụy trang bằng những slide PowerPoint hoành tráng và những lời hứa hẹn về “cuộc cách mạng vĩ đại nhất trong lịch sử”.

Vị giám đốc mỉm cười hài lòng mỗi khi bước vào phòng lab – nơi những màn hình luôn hiển thị dòng chữ: “Hệ thống đang phân tích… chỉ những người kiên nhẫn mới thấy kết quả.”

Đến kỳ kiểm tra, vị giám đốc bước vào phòng thí nghiệm, nhìn chằm chằm vào màn hình hiển thị những hình vẽ lộn xộn vô nghĩa — thứ lẽ ra phải là “chỉ số lãnh đạo thiên bẩm” đáng giá triệu đô. Một khoảnh khắc im lặng trôi qua. Nhưng vì sợ bị đánh giá là kém hiểu biết, đột nhiên, nét mặt ông bừng sáng lên vẻ ngộ ra chân lý, rồi gật gù khen: “Tuyệt vời! Đúng là công nghệ của tương lai!”

Các trợ lý đứng phía sau lập tức vỗ tay rào rào, như thể vừa chứng kiến một phép màu. Những nhà đầu tư có mặt cũng đồng loạt gật đầu tán thưởng — kẻ thì sợ bị coi là lạc hậu, người thì sợ lỡ mất cơ hội chia phần. Tất cả đều nhiệt liệt ca ngợi đây là “bước đột phá vĩ đại nhất của ngành AI”, dù thực ra chẳng ai hiểu mình vừa nhìn thấy gì ngoài những đường nét hỗn độn trên màn hình.

Thế là dự án ma được trao “Bằng Khen Vàng” – một huy chương mạ vàng đặt trong khối pha lê, trông như một viên đá linh thiêng. Buổi lễ trao giải diễn ra long trọng, phát trực tiếp toàn cầu,

với màn trình diễn “đỉnh cao” khiến khán giả không khỏi kinh ngạc: một đoạn video 3D render phát đi phát lại trên màn hình lớn.

Báo chí thi nhau đưa tin về “cột mốc lịch sử của ngành trí tuệ nhân tạo”. Mạng xã hội dậy sóng. Một ông bộ trưởng nào đó vội vàng tweet lời chúc mừng. Còn ông Vũ – trong bài phát biểu đầy xúc động – tuyên bố đây là “tấm gương phản chiếu tâm hồn doanh nhân thời đại 4.0”.

Bằng khen được trưng bày như bảo vật quốc gia. Nó được bảo vệ nghiêm ngặt hơn cả kho vàng Ngân hàng Nhà nước, bởi lẽ… càng không cho ai chạm vào thì giá trị càng tăng. Bức ảnh ông Vũ ôm chặt chiếc bằng khen được photoshop thêm ánh hào quang, xuất hiện khắp các mặt báo với dòng chú thích: “Công nghệ chỉ dành cho những ai dám tin.”

Và thế là, một trong những giải thưởng danh giá nhất ngành đã được trao cho thứ công nghệ chưa từng tồn tại – ngoài trí tưởng tượng của những kẻ sẵn sàng tin vào bất cứ điều gì, miễn là nó đủ hoành tráng và không thể kiểm chứng.

Sau đó, mỗi lần đi kiểm tra “phòng thí nghiệm đột phá”, ông Vũ lại được chiêm ngưỡng những kiệt tác nghệ thuật đương đại kỳ lạ – màn hình LED trình chiếu những thứ chẳng giống ai. Những vòng xoáy tím ngắt tựa cơn say của thần Zeus, những ký tự nguệch ngoạc như chữ viết của người ngoài hành tinh lên cơn đột quỵ. Thỉnh thoảng, một khuôn mặt người lơ lửng như ma đói rồi tan biến vào màn mưa số liệu – trông chẳng khác gì bộ nhớ bị ransomware mã hóa.

Có lần, ông chứng kiến một con mắt khổng lồ nằm chơ vơ giữa sa mạc – chớp một cái rồi biến mất không một lời từ biệt. Lại có đoạn phim đen trắng đi ngược: cụ già ngã xuống bỗng trẻ lại, lùi về căn nhà đang tự dập lửa – ngọn lửa nuốt ngược làn khói, nước mắt chảy ngược vào hốc mắt. Một vở kịch phi lý đến mức Beckett cũng phải bó tay.

Rồi màn hình chớp sang một hình nhân giấy – bị gió thổi bay, đập vào tường, rồi lại rơi xuống, rồi lại bay lên, như số phận một startup thất bại nhưng không chịu tuyên bố phá sản, lặp đi lặp lại không dứt. Nhạc nền là tiếng sóng biển, nhưng không có bờ, âm thanh duy nhất có thật trong căn phòng toàn đồ giả.

Những biểu đồ xuất hiện như trò đùa của thống kê học: đường xoắn ốc không điểm dừng, mũi tên chỉ vào khoảng trống, những con số sinh sôi nảy nở như nấm sau mưa. Mỗi hình ảnh đều như gào thét “Tôi là ẩn dụ sâu sắc!” – nhưng chẳng đứa nào chịu tiết lộ ẩn dụ cho cái gì.

Kỳ lạ thay, chính sự khó hiểu ấy lại khiến đám đông sùng bái. Họ thi nhau gán nhãn: “Nghệ thuật hậu dữ liệu”, “Ngôn ngữ lượng tử”, “Thơ siêu thực đa chiều”… Những cái miệng tuôn ra toàn từ hoa mỹ, che giấu một sự thật trần trụi: chẳng ai hiểu thực sự đó là cái quái gì.

Riêng ông Vũ, ngay lần đầu chứng kiến đã thấy tim đập thình thịch. Những hình ảnh vô nghĩa kia khiến ông có cảm giác đứng trước cổng Thiên Đường Kỹ Thuật Số – nơi sự khó hiểu chính là bằng chứng của trí tuệ siêu việt. Ông lưỡng lự giữa nghi ngờ và sùng bái, rồi cuối cùng chọn im lặng gật đầu. Bởi chất vấn tức là tự nhận mình kém cỏi, còn khen ngợi thì chẳng mất gì.

“Xuất sắc! Đúng là tầm nhìn vượt thời đại!” – ông tuyên bố với vẻ mặt của kẻ vừa được nhìn thấy Chúa hiện ra. Đám thuộc hạ vỗ tay vang dội, như thể vừa chứng kiến phát minh vĩ đại nhất lịch sử – trong khi thực chất, đó chỉ là màn hình nhiễu sóng được đội lốt “công nghệ đọc tâm trí”.

Buổi ra mắt “công nghệ đột phá thế kỷ” được dàn dựng xa hoa chẳng kém lễ trao giải Oscar. Ông Vũ, trong bộ vest nạm nút vàng 24 carat lấp lánh, bước lên sân khấu với dáng vẻ của đấng cứu thế kỹ thuật số. Tay ông nâng niu tấm bằng khen mạ vàng và tuyên bố với giọng điệu huyền bí:

“Đây không đơn thuần là AI… mà là tấm gương phản chiếu linh hồn của thời đại! Ai không thấy gì trong đó… ắt hẳn tâm trí đang chìm trong sương mù!”

Cả hội trường bùng nổ trong tràng pháo tay như được lập trình sẵn. Những chiếc smartphone đồng loạt giơ cao như những lễ vật dâng lên ngôi đền công nghệ – vị thần có tên mã là “Thuật toán”. Khung hình nào cũng ghi lại những gương mặt ngây ngất, mê đắm trong cơn hoan lạc số hóa – đám đông đang tự thôi miên, hoặc đã bị thôi miên từ lâu mà không biết.

Cho đến khi một giọng trẻ con vang lên:

— Má ơi, mấy chữ loằng ngoằng đó là gì vậy? Máy bị hư hả?

Câu hỏi hồn nhiên ấy như một cú tát giữa lễ nghi mê sảng. Không khí đông đặc bỗng rạn ra. Những ánh mắt hoang mang bắt đầu hướng lên màn hình. Nó vẫn chiếu những hình xoay tròn vô định – như một hệ thống chưa hoàn thiện, hoặc một trí tuệ nhân tạo vừa uống nhầm thuốc kích thích. Rối rắm, trừu tượng, và… chẳng nói lên điều gì cả.

Và ông Vũ – lần đầu tiên – thấy sự thật không che đậy: vô nghĩa. Một thứ vô nghĩa được bọc trong lớp ngôn ngữ bóng bẩy, như món rác công nghệ bọc giấy kiếng.

Cả hội trường như bừng tỉnh. Chiếc màn hình khổng lồ trước mặt họ giờ đây hiện nguyên hình – không phải cánh cổng tri thức, mà là một tấm ván ép phủ nhựa loang lổ, một món đồ giá rẻ từ một xưởng gia dụng ở ngoại ô… Đám đông bỗng trở nên ngượng ngập khi nhận ra: hình ảnh đang chiếu kia trông chẳng khác gì một màn hình máy tính bám đầy bụi bẩn, chỉ có điều được viền vàng kiểu baroque và lồng bản nhạc Symphony of Disruption do AI sáng tác.

Những vòng xoáy vô nghĩa quay cuồng như cơn hoảng loạn của một kẻ bịp bợm sắp bị lật tẩy. Những con số ngẫu nhiên nhảy múa, tựa như biểu đồ cổ phiếu ma. Cả hệ thống ấy không được thiết kế để giải mã, mà để buộc người ta phải giả vờ… rằng mình hiểu.

Ông Vũ đứng đó, bỗng thấy mình trơ trọi như tượng đài lãnh tụ giữa công viên hoang vắng. Tấm bằng khen mạ vàng trên tay bỗng nặng trịch – hóa ra đó là thứ duy nhất “có thật” trong toàn bộ dự án triệu đô. Ánh đèn sân khấu chiếu rọi khiến ông lộ nguyên hình – một kẻ đạo diễn vở kịch mà chính mình cũng đã sập cái bẫy do mình giăng ra.

Nhưng bậc thầy xoay chuyển tình thế kịp nhớ đến mánh khóe cuối cùng. Ông nhe hàm răng giả:

“Cô bé ấy… chính là bằng chứng sống cho tính đột phá của công nghệ chúng tôi!”

Cả phòng nín thở. Mấy tay nhà báo thi nhau ghi lại câu nói đầy “triết lý” ấy. Ai nấy đều hiểu đây là màn kịch hay nhất từ trước đến nay – nhưng chẳng ai dám bỏ về, bởi họ đã đầu tư quá nhiều vào ảo tưởng tập thể này.

Trong khoảnh khắc chớp nhoáng, ông Vũ chợt nhận ra sự thật phũ phàng: Hai tên “chuyên gia quốc tế” kia đã biến mất cùng số tiền đầu tư, để lại cho ông mỗi tấm bằng khen giả và mớ hỗn độn trên màn hình. Nhưng điều khiến ông tê tái không phải là bị lừa – mà là tại sao cả một tập đoàn hàng nghìn người, chỉ có đứa trẻ nhỏ dám lên tiếng?

Livestream vẫn ghi lại cảnh tượng kỳ lạ: Một CEO đang cố biến thất bại thành “tính năng đặc biệt”, một đám đông vỗ tay theo phản xạ, và một dự án ma vẫn được ca ngợi như thành tựu vĩ đại.

Hai tuần sau, dự án “AI đo khí chất lãnh đạo” biến mất khỏi báo cáo tài chính một cách kỳ lạ – như thể nó chưa từng tồn tại. Và trong buổi họp cổ đông tiếp theo, không ai dám nhắc đến sự kiện đó nữa – bởi trong thời đại này, sự thật đáng sợ hơn cả lừa đảo chính là việc phải thừa nhận mình đã bị lừa.

Tòa nhà hình con thuyền vẫn sừng sững giữa trung tâm thành phố, nhưng từ tầng cao nhất người ta không còn nghe tiếng vọng của tương lai nữa. Chỉ có tiếng gió thổi qua những cửa kính – như thể thế giới đang hỏi lại: “Ngươi thật sự thấy gì?”