Bóng người hư ảo

Dẫn Truyện

Huyền thoại về Narcissus là một trong những câu chuyện nổi tiếng nhất của thần thoại Hy Lạp, khắc họa sâu sắc hậu quả của cái tôi khi thiếu vắng sự quan tâm đến cảm xúc của người khác. Chàng trai si mê chính bóng hình mình, để rồi rơi vào cô đơn và tự hủy diệt – phải chăng đó là bi kịch xót xa nhất của người chỉ biết yêu chính mình? Nhà văn Oscar Wilde từng viết lại huyền thoại nầy như một lời cảnh tỉnh: “Cái đẹp chỉ có ý nghĩa khi nó giúp Người – chứ không phải Ta – tỏa sáng.”

Cuộc đời vẫn có những người chẳng dám soi gương. Không phải vì khiêm nhường, mà vì sợ phải đối diện với một người xa lạ nhìn lại từ đáy nước. Cúi xuống, bóng hình hiện lên; ngẩng lên, hình bóng vẫn đọng trong mắt. Người đã đi, nhưng hoa bên bờ vẫn nghiêng mình tìm bóng. Nước không giữ chân ai, nhưng ai soi vào cũng đánh mất một phần mình.

Có người hỏi: “Đó là ai?”

Người xưa đáp: “Ảnh nhân hư ảo, do tâm sinh.” (Bóng người là hư ảo, từ tâm mà sinh.)

Và khi mùa thu đến, mặt hồ phủ đầy lá vàng. Bóng hình năm nào tan vào sóng nước, chỉ còn tiếng gió thì thầm một câu hỏi không lời: “Phải chăng yêu chính mình cũng là một cách để đánh mất mình?” Mỗi người đều giữ một hình ảnh riêng — một hình ảnh phản chiếu mà họ mong muốn thế giới nhìn thấy. Nhưng đó chưa phải là chân ngã, càng không thể là ‘linh hồn’ đích thực theo cách hiểu xưa nay. Người ái kỷ mãi mãi là tù nhân của tấm gương do chính mình tạo ra – nhìn thấy tất cả, nhưng không bao giờ thực sự thấy được chính mình.

******

Người kể chuyện rừng thường nhắc đến một dòng suối ẩn mình trong thung lũng. Nước ở đó trong vắt đến nỗi không phân biệt được đâu là đáy, đâu là trời. Vào mùa xuân, những cánh hoa rừng rơi xuống mặt nước, chẳng trôi đi, như thể dòng suối muốn giữ lại chút đẹp đẽ ấy cho riêng mình. Người ta đồn rằng nơi ấy từng có chàng trai chết vì si mê… chính bóng hình mình.

Chàng tên là Narcissus. Mẹ chàng, Liriope, vốn là một tiên nữ từng bị thần sông Cephissus chiếm đoạt. Từ cuộc tình oan nghiệt ấy, bà sinh ra Narcissus — một đứa trẻ đẹp lạ lùng. Lo sợ cho số phận con, Liriope tìm đến nhà tiên tri mù Teiresias để hỏi về tương lai của chàng.

Trong làn sương mỏng buổi sớm, Liriope bế đứa con mới sinh đến hang đá nơi Teiresias ẩn cư. Tiếng nước nhỏ giọt tí tách vang lên giữa không gian tĩnh lặng, ánh sáng nhạt xuyên qua tán lá rừng như lời thì thầm của số mệnh. Bà quỳ xuống, đặt đứa trẻ lên tấm áo choàng cũ, giọng run run cất tiếng:

— Xin người hãy nói, liệu nó có sống đến tuổi trưởng thành?

Teiresias không đáp ngay. Ông nghiêng đầu, đặt bàn tay gầy guộc lên trán đứa bé, đôi mắt mù lòa như đang nhìn xuyên qua lớp thời gian dày đặc. Ông khẽ nói:

— Nó sẽ sống lâu… miễn là không bao giờ nhìn thấy khuôn mặt của chính mình.

Liriope rùng mình. Lời tiên tri khiến bà hoảng sợ — liệu con trai bà cũng sẽ yêu trong khổ đau như bà từng yêu năm nào? Từ ngày đó, bà khấn nguyện thần linh cho Narcissus lớn lên trong một thế giới không gương soi, không hình bóng, không lời khen chê. Chỉ có rừng già làm bạn, khe suối làm thầy. Và thời gian — kẻ duy nhất được chứng kiến vẻ đẹp thực sự của chàng.

Narcissus lớn lên trong sự ẩn dật giữa đại ngàn, xa lánh mọi mặt hồ, dòng suối, những tấm gương lấp lánh. Liriope kể cho chàng nghe bao chuyện về thế giới rộng lớn, nhưng luôn cẩn trọng giấu đi một điều: chàng không bao giờ được biết rằng mình mang một dung mạo tuyệt mỹ đến nhường nào.

Chàng thiếu niên bước qua tuổi thanh xuân với vẻ đẹp kiêu sa đến mê hoặc, tựa đóa hoa chưa từng trải qua mưa gió. Những ánh mắt đổ dồn về phía chàng, như những cành liễu nghiêng mình soi bóng xuống dòng sông – thế nhưng dòng sông ấy vẫn lặng lẽ trôi, chẳng một lần ngoảnh lại.

Chàng không yêu ai, không phải vì trái tim lạnh giá, mà bởi sâu trong tâm khảm, chàng chưa từng biết khuôn mặt mình ra sao. Những lời tán tụng chẳng đủ để vẽ nên một chân dung sống động. Chàng chỉ là tiếng vọng của người khác, là vẻ đẹp được nghe kể, chứ chưa bao giờ thực sự thấy mình trong chính tầm mắt mình. Và cũng vì thế, chàng vẫn còn nguyên vẹn sự vô tư trong trắng.

Nhưng cái đẹp, dẫu có bị giấu kín, vẫn tỏa ra như hương hoa của một loài chưa từng có tên. Những cô gái rừng, những con nai, cả những vì sao buổi sớm… đều tìm đến bên chàng, nhưng chàng chỉ lặng im như mang trong mình một lời thề từ thuở xa xưa. Mỗi lần ai đó tỏ lòng, chàng đều cúi đầu từ chối – không phải bằng kiêu hãnh, mà bằng một nỗi buồn không tên.

Vẻ đẹp của Narcissus đã khiến nàng Echo thầm thương trộm nhớ. Nhưng mãi mãi Echo chỉ có thể yêu Narcissus trong lặng lẽ, bởi chàng luôn tỏ ra lạnh lùng lãnh đạm, chàng sẽ không bao giờ đáp lại tấm chân tình của nàng. Echo đau khổ, ẩn mình trong núi rừng, thân xác tan biến, chỉ còn tiếng vọng (echo) văng vẳng mãi.

Mùa hạ năm ấy, trời hạn hán kéo dài. Những con suối cạn dần, chỉ trừ một dòng duy nhất – dòng suối cuối rừng, nơi chưa từng ai dám bước tới. Người ta đồn rằng, đó là tấm gương của thế giới bên kia. Ai soi vào, sẽ thấy điều mà cả đời mình trốn tránh.

Narcissus, vì cơn khát dày vò, cuối cùng đã tìm đến dòng suối.

Chàng cúi xuống định uống, nhưng nước quá trong, làm chàng ngẩn người. Dưới làn nước, một gương mặt hiện ra – không phải người lạ, mà là một chàng trai đẹp mê hồn. Đôi mắt ấy như biết đau, đôi môi ấy như từng cười. Ánh mắt ấy, nụ cười ấy, là ai? Là người yêu ta, hay chính là ta? Trong khoảnh khắc ấy, ý thức về bản thân của Narcissus bừng tỉnh – không phải để sống, mà để rơi vào cơn say không lối thoát. Chàng lùi lại, rồi tiến tới. Gương mặt kia cũng làm y như vậy. Chàng thử mỉm cười, cau mày, nhắm mắt. Bóng hình dưới nước lặp lại từng cử chỉ, không sai một chút nào. Chàng hỏi vọng xuống nước: “Ngươi là ai?” Chỉ có gợn sóng xao động trả lời.

Chàng yêu điên cuồng hình bóng ấy, khao khát nó đến tận cùng, nhưng mỗi lần chạm tay vào, làn nước lại xao động, tan biến khuôn mặt như giấc mộng vỡ tan. Thế là chàng ngồi bên bờ suối, mắt dán chặt vào ảo ảnh của chính mình.

Ngày hôm sau, người ta thấy chàng vẫn ngồi đó, mắt không rời mặt nước. Đêm xuống, chàng vẫn ngồi, như chờ đợi một cuộc hẹn không lời. Không ăn, không ngủ, không nói năng gì nữa. Chỉ nhìn. Nhìn mãi.

Khi mùa thu tới, chàng biến mất. Nơi chàng gục xuống mọc lên một đóa hoa trắng muốt với nhụy vàng, hương thơm dịu dàng, luôn nghiêng mình soi bóng nước. Gió thổi qua, hoa không rụng. Mưa đổ xuống, hoa không trôi. Cứ đứng đó, như vẫn lắng nghe câu hỏi năm nào: “Ngươi là ai?” – mãi mãi không có lời đáp. Những nàng tiên trong rừng thấy hoa luôn cúi đầu ngắm bóng mình dưới nước, bèn gọi đó là hoa Thủy Tiên (Narcissus).

Narcissus không chết vì yêu chính mình. Chàng chết vì không thể vượt qua được bản ngã của chính mình.

Hậu Truyện

Có người đọc chuyện Narcissus như một ngụ ngôn về cái tôi – rằng yêu chính mình quá mức sẽ dẫn đến ảo vọng, để rồi gục ngã trước một hình bóng vĩnh viễn không bao giờ đáp lại. Nhưng còn một cách hiểu khác: Narcissus không chết vì yêu bản thân, mà vì lần đầu nhìn thấy chính mình và không thể rời mắt khỏi điều ấy.

Chúng ta thường sống mà như chưa từng thực sự thấy mặt mình. Dưới lớp lớp vai trò, khát vọng, trách nhiệm và mong cầu – có một khuôn mặt thầm lặng vẫn đợi chờ ta cúi xuống để nhận ra. Nhưng nhìn thấy nó là một sự đánh đổi: ta không còn có thể trở về với sự an ổn của mê lầm xưa cũ, với dòng đời cuốn trôi vô định. Tự nhận thức, như lưỡi dao sắc ngọt, vừa mở ra cánh cửa giác ngộ, vừa cắt đứt những nhịp sống thường nhật.

Theo tinh thần hiện sinh, con người là hữu thể bị ném vào thế giới – phải tự tìm ra ý nghĩa cho sự tồn tại của mình. Nhưng trong cái nhìn Đạo học, sự tự tri ấy không nhất thiết dẫn đến bi kịch. Người thấu hiểu mình là ai sẽ không cần xác nhận điều đó qua tiếng nói người khác. Họ có thể soi vào dòng suối – không để yêu, cũng chẳng để chết – mà chỉ để thấy vạn vật đều là tấm gương phản chiếu. Khi ấy, cái tôi hòa tan vào dòng nước. Và đóa hoa kia không còn là nấm mồ, mà trở thành dấu tích: có kẻ đã từng vượt qua chính mình, để lại đóa hoa trắng tinh khôi lặng yên.