Khổng Tử gặp đạo chích

Trong chương 29 “Đạo Chích” của Nam Hoa Kinh, Trang Tử khéo vẽ một cuộc đối thoại hư cấu, kỳ dị nhưng đầy ẩn ngữ giữa Khổng Tử và Đạo Chích. Đây không phải là ghi chép lịch sử, mà là một ẩn dụ, châm biếm từ tư tưởng Lão-Trang đối với hệ thống Khổng giáo và những chuẩn mực được gọi là “chính thống”.

Dưới đây, xin được kể lại câu chuyện ấy theo phong cách triết lý và hư ảo.

Tương truyền, một hôm Khổng Tử dẫn học trò đi qua vùng Lương, nghe đồn nơi ấy có một kẻ cướp lừng danh tên Đạo Chích. Hắn không chỉ cướp bóc mà còn giảng đạo, khiến đệ tử tụ về đông như kiến. Hào kiệt đất Lỗ lo sợ, Khổng Tử bèn tìm đến để cảm hóa.

Khi đến nơi, thấy Đạo Chích mình trần, tóc xõa, ngồi gác chân trên một khúc gỗ mục, mắt nhìn trời xanh, tay vạch đất chơi với kiến. Khổng Tử tiến lên, cúi mình thi lễ:

— Ta nghe ngươi bỏ chính theo tà, lấy hỗn mang làm đạo, nghịch thiên lý, trái nhân nghĩa, làm loạn kỷ cương. Nhưng trời đất có quy luật, con người có cương thường. Ta đến, chỉ mong dẫn ngươi trở lại với đạo làm người.

Đạo Chích phá lên cười:

— Khổng Khâu! Ta nghe ngươi ba mươi tuổi mới hiểu đạo, bốn mươi không còn nghi hoặc, năm mươi biết mệnh trời. Ngươi dựng lễ nhạc làm tường thành, nhưng bên trong chỉ là ngục tù tư tưởng! Vậy mà nay còn dong duổi như chó giữ lò, sủa vang những điều lễ nhạc mục ruỗng, đạo nghĩa đã chết từ ngàn xưa. Ngươi mang thân vùi trong hình danh, gánh nghĩa vụ như trâu kéo cày, lại gọi đó là “đạo làm người”?

Khổng Tử hơi biến sắc, nhưng vẫn điềm đạm:

— Nếu không có đạo nghĩa, xã hội sẽ loạn. Nếu người người như ông, lấy tự do làm chính, không kiềm chế dục vọng, thiên hạ sẽ ra sao?

Đạo Chích ngửa mặt lên trời, trầm giọng:

— Thiên hạ vốn đã loạn, đâu phải vì tự do, mà vì khuôn phép. Nhân nghĩa của ngươi là xiềng xích, lễ nhạc là lớp sơn phết lên xiềng. Ta phá xiềng để trở về nguyên sơ. Trước khi có ngươi, trời đất vẫn vận hành; sau khi ngươi mất, cỏ vẫn mọc tràn lan. Khi chưa có vua, chưa có thầy, chưa có lời hay lẽ phải, ấy là thời trời đất thong dong, vạn vật tự nhiên. Ngươi ôm kinh thư mà lạc mất cội nguồn. Ta đập tan nó, không phải để hủy diệt, mà để trả lại cho đời một bầu trời trong sáng!

Khổng Tử im lặng hồi lâu, rồi nhẹ nhàng lui gót. Học trò ngạc nhiên, hỏi:

— Thầy đến để giáo hóa hắn, cớ sao lại rút lui?

Khổng Tử đáp:

— Hắn tuy là kẻ cướp, nhưng hắn cướp được cả tâm thức loài người. Ta giáo hóa đời bằng lời, hắn phá tan lời bằng im lặng. Ấy cũng là một đạo, tuy nghịch mà thông.

Cho đến nay, chưa ai có thể phân xử rạch ròi. Khổng Tử là biểu tượng của trật tự, luân lý, của xã hội hữu vi. Đạo Chích là chiếc bóng phản chiếu – phản kháng, phi lý, đập vỡ mọi cấu trúc tư tưởng. Giữa họ là một khoảng không vô định, nơi tiếng cười vang vọng từ hư vô:

“Ngươi có đạo của ngươi, ta có tự do của ta. Ai vì ai mà buộc ràng?”